Antikçağ kültürlerinde kutsal sayılan soyut kavramlar, kozmik olaylar ve doğanın bilinmezliği; insanlara veya hayvanlara özgü niteliklerle birleştirilerek açıklanmaya çalışılmıştır. İnsanoğlunun sonsuz hayal gücünü yansıtan efsanevi yaratıklar, aslında doğayı ve evreni anlama çabasının kişileştirilmiş birer sonucudur.
Yaradılış ve bereket düşüncesiyle şekillenen bu doğaüstü varlıklar, sanat tarihinde hem korkulan hem de saygı duyulan mitolojik karakterler olarak karşımıza çıkar. Peki, bu semboller ne anlama geliyor?
Antik Yunan Sanatında Efsanevi Yaratıklar
Antik Yunan sanatında efsanevi yaratıkların kullanımı, MÖ 7. yüzyılda Yakındoğu ve Mısır ile artan ticari ilişkilerle yaygınlaşmıştır. Kap kacaktan, kandillere ve mezar taşlarına kadar pek çok eşya üzerinde; dekoratif, koruyucu ve iyileştirici özelliklerinden dolayı sıkça tasvir edilmişlerdir.
İşte Antik Yunan mitolojisinin en bilinen karma yaratıkları:
-
Sirenler: Ölüler ülkesine kaçırılan arkadaşları Persephone'ye yetişmek için gövdelerinden kuşkanadı çıkaran yaratıklardır. Güzel ezgilerle denizcileri tuzağa çeken Sirenler, yaşamdan ölüme geçişi temsil eder.
-
Sfenks (Sphinx): Kadın başlı, aslan gövdeli ve kartal kanatlıdır. Saldırgan ama koruyucu karakteriyle bilinir. Kem gözleri uzaklaştıran (apotropaik) bir güç olarak eşyaların üzerine işlenmiştir.
-
Medusa: Gözlerine bakanı taşa çeviren, ejderha kanatlı, yılan saçlı kadın. Bir tür nazarlık motifi olarak kullanılır. Kimi zaman katili Perseus'tan kaçarken, kimi zaman da ürkütücü bakışlar ve yılan saçlı kesik başıyla betimlenir.
-
Kentauroslar ve Kheiron: Yarı at yarı insan olan bu yaratıklar genellikle vahşi doğayı ve erkeksi gücü simgeler. Tanrı Asklepios ve Troyalı kahraman Akhilleus gibi birçok kişiyi yetiştiren yaşlı at-adam Kheiron, bilgeliğin ve şifanın sembolüdür.
Türk Sanatında Mitolojik Semboller ve Tılsımlar
İslamiyet’ten önceki Türk sanatında efsanevi yaratıklarla yaratılan düşsel dünya, o çağların sanat ve kültür değerlerinin yanı sıra dünya görüşünü ve bozkır kültürünün yasam tarzını yansıtan dini, kozmolojik ve mitolojik anlamlar da taşımıştır. İnsanın ve güçlü hayvanların çeşitli beden parçalarının birleştirilmesiyle oluşturulan her hayali yaratık hem kahramanlık, kudret ve iktidar işareti, hem de iyilik simgesi ve koruyucu tılsımdır.
Pazırık halısından fresklere, altın plaka ve kemer tokalarından eyer örtülerine, madeni, ahşap, kemik, keçe, deri her türlü sanat eserinin üzerinde yer alırlar. Orta Asya'ya özgü hayvan üslubunun özelliklerinden biri olan, eğri kesim tekniğinde yapılan ve grafik tekniğine ağırlık veren, çevre kültürlerden de etkilenen bu zengin figür dünyası İslamiyet’ten sonra da etkisini sürdürmüştür.
Öne Çıkan Türk Mitolojik Figürleri
-
Grifonlar ve Sfenksler: Kartal başlı, aslan gövdeli Grifonlar ile insan başlı Sfenksler; bulundukları yeri koruma, uğur ve talih getirme görevini üstlenirler. Türk sanatında insan başlı yaratıkların yüz hatları genellikle Orta Asya (Türk) tipindedir.
-
Harpiler: Kadın başlı ve akbaba gövdeli bu yaratıklar, fırtınaların yaratıcısıdır. Şaman geleneklerinde ölünün ruhuna refakat ettiklerine inanıldığı için genellikle mezar taşlarında görülürler.
-
Efsanevi Kuşlar: Çift başlı kartal, Zümrüdüanka, Simurg ve Hüma kuşu gibi figürler; erken ve ortaçağ İslam sanatında kale, saray, han gibi sivil mimari örneklerinde yer alan taş ve alçı kabartmalarda, çini bezemede, sultanların adına darp edilen sikkelerde kullanılmıştır.
-
Ejderhalar: Bulundukları binayı kötülükten ve hastalıktan korur. Kervansaraylarda bolluk ve bereket sembolü olarak kapı girişlerine işlenmiştir.
Geçmişin İzleri Günümüzde Yaşıyor
Binlerce yıl önce tapınak duvarlarını, saray kapılarını süsleyen bu mitolojik semboller, günümüzde hala aynı koruyucu ve uğur getirici güçlerini koruyor. Her bir motif, sadece bir süsleme değil, aynı zamanda kadim bir hikayenin, derin bir anlamın taşıyıcısı. İster Antik Yunan'ın gizemli Medusa'sı, ister Orta Asya'nın kudretli çift başlı kartalı olsun, bu efsanevi yaratıklar hayat ağacı motifleriyle birlikte İznik çinilerinin büyülü dünyasında yeniden can buluyor. Siz de bu kadim sembollerin gücünü ve estetiğini yaşam alanlarınıza taşıyarak, binlerce yıllık kültürel mirasın bir parçası olabilirsiniz.
